Asesiad bioamrywiaeth Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025

Mae angen asesiad o fioamrywiaeth Cymru i sicrhau bod y strategaethau, y rhaglenni a’r polisïau yng Nghymru yn addas at y diben, yn cael eu gweithredu, ac yn gallu cyflawni’r canlyniadau a ddisgwylir ganddynt.

Mae’r asesiad bioamrywiaeth yn tynnu ar dystiolaeth o bob rhan o Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025, yn ogystal â deunydd cyhoeddedig arall a dadansoddiadau byd-eang, i amlinellu cyflwr bioamrywiaeth sy’n berthnasol i Gymru. Fe’i cefnogir gan astudiaethau achos sy’n dangos trafferthion rhai o rywogaethau a chynefinoedd allweddol Cymru. Nod y rhain yw llywio camau gweithredu i wella cyflwr bioamrywiaeth.

Crynodeb

Mae’n gyfnod hollbwysig i ymdrechion cadwraeth yng Nghymru. Mae miliwn o’r wyth miliwn o rywogaethau o anifeiliaid a phlanhigion amcangyfrifedig ar y Ddaear dan fygythiad difodiant ac mae 75% o arwyneb tir y Ddaear wedi’i newid yn sylweddol gan weithredoedd dynol. Mewn ymateb i’r dirywiad digynsail mewn bioamrywiaeth fyd-eang, sefydlwyd Fframwaith Bioamrywiaeth Fyd-eang Kunming-Montreal gyda’r nod uchelgeisiol o atal a gwrthdroi colli bioamrywiaeth erbyn 2030. Nod y fframwaith hwn yw atal argyfyngau difodiant pellach, cwymp ecosystemau, a dirywiad gwasanaethau ecosystemau.

Mae Adroddiad Sefyllfa Byd Natur 2023 yn tynnu sylw at y ffaith bod Cymru yn un o’r gwledydd sydd wedi’i disbyddu fwyaf yn y byd o ran natur. Mae tystiolaeth o’r hanner can mlynedd diwethaf yn dangos, ar dir ac mewn dŵr croyw, mai newidiadau sylweddol a pharhaus yn y ffordd yr ydym yn defnyddio ac yn rheoli ein tir, ynghyd ag effeithiau newid hinsawdd, sy’n cael yr effeithiau mwyaf ar ein bywyd gwyllt. Yng Nghymru, mae pob ecosystem i ryw raddau yn cael ei heffeithio gan weithgarwch dynol neu ddefnydd tir, gyda 90% yn cael eu ffermio.

Er bod tystiolaeth o adferiad i rai rhywogaethau – er enghraifft, rhai rhywogaethau o ystlumod ac aderyn y bwn Botaurus stellaris – mae angen gweithredu ar frys, ac mae newidiadau trawsnewidiol yn hanfodol yn y ffordd y mae cymdeithas yn rhyngweithio â natur i gyflawni nod natur-bositif Fframwaith Bioamrywiaeth Fyd-eang 2050 y bydd natur yn ffynnu.

Mae’r asesiad bioamrywiaeth hwn yn defnyddio’r dystiolaeth orau sydd ar gael sy’n adeiladu ar Adroddiad Sefyllfa Byd Natur, yn ogystal â defnyddio amrywiaeth o adroddiadau diweddar ar gyflwr presennol bioamrywiaeth yng Nghymru, a’r ymatebion cadwraeth parhaus sy’n gweithio tuag at ddyfodol cadarnhaol i natur. Mae’n tynnu sylw at y ffaith, er bod rhai camau gweithredu’n cael eu cymryd a gallant gyfrannu at atal y dirywiad mewn bioamrywiaeth, fel ailgyflwyno rhywogaethau ac amddiffyn poblogaethau agored i niwed, fod angen ymdrechion llawer mwy cynhwysfawr a chydlynol o hyd. Mae hefyd yn tynnu sylw at y ffaith y gall methu â chymryd camau gweithredu, a methu ag atal dirywiad bioamrywiaeth, arwain at golli gwasanaethau ecosystemau sy’n hanfodol ar gyfer llesiant dynol.

Dilynwch y ddolen i’n hasesiad bioamrywiaeth llawn yn Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2025.

Ffynonellau tystiolaeth allweddol

• Asesiad Bioamrywiaeth Adroddiad ar Sefyllfa Adnoddau Naturiol 2020
• Adroddiad Sefyllfa Byd Natur
• Adroddiad Cyntaf Rheoliadau Cynefinoedd 9A ar gyfer Cymru 2025 [ar waith]
• Rhywogaethau Daearol a Rhywogaethau Dŵr Croyw mewn Perygl yng Nghymru
• Nature Positive 2030
• Safleoedd o Ddiddordebau Gwyddonol Arbennig: Adolygiad o’r Gyfres Gyfredol yng Nghymru
• Adroddiad ERAMMP-105: Tueddiadau Cenedlaethol Cymru a Gwerthusiad Glastir
• Dangosydd Bioamrywiaeth y DU: Ardaloedd Gwarchodedig
• Adar o Bryder Cadwraethol yng Nghymru
• Plymio dwfn bioamrywiaeth: argymhellion
• Llywodraeth Cymru: Fframwaith 30x30 i Gymru
  
  

Astudiaethau achos

Eog (Salmo salar)

Rhanbarth: Gogledd-ddwyrain

Mae poblogaethau eogiaid wedi dirywio yng Nghymru ar gyfraddau digynsail dros y degawd diwethaf. Mae asesiad Rhestr Goch diweddar yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur o risg difodiant i bysgod ym Mhrydain Fawr ac yng Nghymru wedi categoreiddio’r eog fel rhywogaeth mewn perygl. Ers rhai blynyddoedd, mae niferoedd eogiaid yn benodol wedi gweld dirywiad amlwg ar draws eu cynefin yn ne’r Iwerydd. Ar holl afonydd Cymru, mae hyn yn golygu, ar lawer o afonydd, bod nifer y pysgod sy’n dychwelyd i silio bellach yn is na lefelau diogel.

Mae afon Dyfrdwy yn un o chwe Ardal Cadwraeth Arbennig a ddynodwyd ar gyfer eogiaid yng Nghymru, ac mae hefyd yn debygol o fod yr afon fwyaf rheoledig yng Ngorllewin Ewrop. Mae LIFE Afon Dyfrdwy yn fenter gwerth £6.8 miliwn sy’n anelu at drawsnewid afon Dyfrdwy a’i dalgylch drwy adfer swyddogaeth ecolegol yr afon a’i chynefin glannau afonydd. Bydd y prosiect hwn, sy’n rhedeg o 2019 i 2026, yn dod â llawer o fanteision i’r amgylchedd, yn fwyaf nodedig drwy wella ansawdd a hygyrchedd y cynefinoedd y mae poblogaethau eogiaid a physgod eraill yn dibynnu arnynt.

Cyfoeth Naturiol Cymru / LIFE Afon Dyfrdwy

Cen y llyngyren wen (Thamnolia vermicularis)

Rhanbarth: Gogledd-orllewin

Mae cen y llyngyren wen Thamnolia vermicularis yn rhywogaeth gyffredin yng ngogledd pell Ewrasia a Gogledd America, gan dyfu hefyd ar gribau mynyddoedd agored ymhellach i’r de yn Ewrop. Mae pobl yn tueddu i feddwl bod rhywogaethau a geir mewn ardaloedd anghysbell yn ddiogel rhag niwed, ond mae newid hinsawdd a llygredd aer yn effeithio ar rywogaethau ledled Cymru gyfan.

Mae Adroddiad Tystiolaeth 670 Cyfoeth Naturiol Cymru yn tynnu sylw at dri achos posibl difodiant cen y llyngyren wen yng Nghymru, sef: newid hinsawdd, llygredd aer hirdymor gan gyfansoddion nitrogen, a phori a thail defaid yn ffafrio twf glaswellt. Mae’n ymddangos yn debygol bod y tri ffactor wedi cyfuno i achosi cyfyngu cynefinoedd agored ar gopaon ein mynyddoedd, gan arwain at golli’r cen hwn a hefyd yn arwain at ddirywiad mewn bryoffytau, infertebratau a chennau arbenigol eraill.

Mae adroddiad Rhywogaethau mewn Perygl (Adroddiad Tystiolaeth 818 CNC) yn nodi 304 o rywogaethau sydd wedi diflannu o Gymru ers dechrau cofnodi biolegol systematig ddechrau yn yr 1800au, ac o’r rhain roedd 114 wedi’u gweld ddiwethaf yn yr 1950au neu’n ddiweddarach yng Nghymru.

Infertebratau gwaddodion afonol agored Cymru

Rhanbarth: Canolbarth Cymru

Mae gwaddodion afonol agored yn gynefinoedd deinamig a symudol iawn sy’n ddibynnol ar erydu a dyddodi cyson ac, o’r herwydd, maent yn sensitif iawn i newidiadau ym mhatrymau llif afonydd. Mae gwaddodion afonol agored yn cynnal ffawna arbenigol di-asgwrn-cefn pwysig sy’n cael eu goruchafu gan chwilod a phryfed sy’n dibynnu ar amodau deinamig ac agored, gyda 250 o rywogaethau wedi’u cofnodi yn y DU. Mae afonydd Cymru yn cael eu rhestru fel rhai o’r afonydd pwysicaf ar gyfer casgliadau o infertebratau gwaddodion afonol agored yn y DU, gydag wyth afon yn cynnwys ffawna o bwys cenedlaethol – afon Mawddach, afon Mynwy, afon Rheidol, afon Tywi, afon Hafren (uchaf), afon Wysg, afon Gwy ac afon Ystwyth.

Mae’r bygythiadau parhaus i adnodd gwaddodion afonol agored Cymru sy’n weddill yn cynnwys peirianneg i liniaru llifogydd a lleihau cyfraddau llif afonydd, cael gwared ar raean i amddiffyn seilwaith fel pontydd a ffyrdd ac ar gyfer lloriau caled ar gyfer da byw, cywasgu ac ewtroffeiddio gwaddodion gan wartheg, siltio, dŵr ffo amaethyddol, ac olyniaeth llystyfiant wrth i waddodion ddod yn llai symudol.

Arolwg o ffawna di-asgwrn-cefn gwaddodion afonol agored afon Tywi o fis Mehefin i fis Medi 2023 oedd yr asesiad manwl cyntaf ers 1998.

Ystlum du (Barbastella barbastellus)

Rhanbarth: De-orllewin

Mae’r ystlum du yn un o rywogaethau ystlumod prinnaf y DU, gyda phoblogaeth amcangyfrifedig o 500 yng Nghymru. Mae ystlumod du yn enwog am fod yn anodd eu canfod a’u monitro oherwydd amrywiaeth o resymau, gan gynnwys eu sensitifrwydd i olau a sain, eu natur ynysig, a’u tueddiad i glwydo mewn cytrefi bach a newid y man clwydo bob dwy i dair noson.

Gobeithir y gellir defnyddio’r dulliau a ddatblygwyd o fewn y Prosiect Ystlumod Du mewn ardaloedd eraill o Gymru lle mae amheuaeth bod poblogaethau bach yn bodoli, ac i helpu i feithrin gwell dealltwriaeth o’r rhywogaeth brin hon yng Nghymru.

Tafolen y traeth (Rumex rupestris)

Rhanbarth: Canol De Cymru

Mae tafolen y traeth (Rumex rupestris) yn un o’r planhigion fasgwlaidd endemig yn Ewrop sydd fwyaf dan fygythiad. Y DU yw cadarnle’r byd i’r planhigyn arfordirol hwn sydd dan fygythiad byd-eang ac mae wedi wynebu heriau sylweddol yng Nghymru oherwydd colli cynefinoedd, erydiad a digwyddiadau tywydd eithafol amlach, wedi’u sbarduno gan newid hinsawdd.

Yn 2022, comisiynwyd astudiaeth ddichonoldeb gan Cyfoeth Naturiol Cymru i ailgyflwyno tafolen y traeth, gyda’r gobaith o’i hadfer yn Ardal Cadwraeth Arbennig Bae Dwn-rhefn a Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig Arfordir Southerndown. Yn dilyn yr astudiaeth, cafodd prosiect cydweithredol dan arweiniad Cyfoeth Naturiol Cymru gyllid gan gronfa Rhwydweithiau Natur Llywodraeth Cymru.

Y nod ar gyfer llwyddiant y prosiect adfer hwn yw cael ychydig o boblogaethau gyda sawl planhigyn yn cyrraedd aeddfedrwydd, yn blodeuo, yn ffrwytho ac yn gosod hadau – byddai hyn yn atal yr angen am ymyriadau yn y dyfodol yn y safleoedd hyn. Mae arolygon cynnar wedi dangos bod 73% o’r eginblanhigion i’w tyfu wedi’u lleoli’n llwyddiannus. Fodd bynnag, nid oedd unrhyw arwyddion o egino yn yr hadau a heuwyd a bydd y gwaith monitro yn ailddechrau yng ngwanwyn 2025.

Gylfinir (Numenius arquata)

Rhanbarth: De-ddwyrain

Mae’r gylfinir yn rhywogaeth fudol sydd angen gweithredu cadwraeth ar frys yng Nghymru a’r DU. Rhagwelir y bydd y gylfinir ar fin diflannu fel rhywogaeth fridio hyfyw yng Nghymru erbyn 2033.

Mae angen rhwydwaith mawr a chydlynol o dirweddau rhostir a glaswelltir ar ylfinirod sy’n cael eu rheoli’n weithredol i ddylanwadu ar lwyddiant bridio; bydd rheolaeth o’r fath hefyd yn darparu cynefinoedd er budd blaenoriaethau bioamrywiaeth eraill ac yn ategu gwydnwch ecosystemau. Cyhoeddwyd Cynllun Gweithredu Cymru ar gyfer Adfer y Gylfinir Cynllun Adfer | Cylfinir Cymru gan Gylfinir Cymru yn 2021 ac mae’n nodi’r canlyniadau sydd eu hangen i sicrhau adferiad cynaliadwy yn yr hirdymor, yn enwedig yr ymyriadau hynny sy’n ymwneud â rheoli defnydd tir. Mae datblygu a chyflawni’r Cynllun Ffermio Cynaliadwy i ddarparu rheolaeth hirdymor ar raddfa’r dirwedd, ynghyd â gweithio mewn partneriaeth barhaus, yn hanfodol os yw cri eiconig gylfinirod sy’n bridio i’w chlywed o hyd ar draws ein tirweddau ffermio yn y blynyddoedd i ddod.

Morfa heli – Nodwedd Atodiad I Ardal Cadwraeth Arbennig Aber Afon Hafren

Rhanbarth: Canol De Cymru

Mae cynefinoedd morfa heli yn rhan bwysig o iechyd a sefydlogrwydd ecosystemau arfordirol ac mae eu cadwraeth yn hanfodol ar gyfer amddiffyn yr ystod amrywiol o rywogaethau sy’n dibynnu arnynt.

Bydd y prosiect hwn yn helpu i adfer cynefin morfa heli bwysig aber afon Hafren, gan gefnogi bywyd gwyllt lleol a helpu i ddal carbon. Gallai’r ateb ar sail natur hwn hefyd helpu i wella’r amddiffynfeydd rhag llifogydd presennol a lleihau’r perygl o lifogydd yn y dyfodol trwy leihau pwysau erydu.

Ariannwyd y prosiect drwy raglen Rhwydweithiau Natur (2022–2025), a ariennir gan Lywodraeth Cymru, sy’n anelu at gynyddu gwydnwch amgylcheddol a bioamrywiaeth.